Tygrys cesarza Tipu
Co jest najsłynniejszym eksponatem Victoria and Albert Museum w Londynie? Marmury Elgina z ateńskiego Partenonu, czy kartony Rafaela do tapiserii z Kaplicy Sykstyńskiej? A może Tygrys sułtana Tipu?
Tygrys jest niewątpliwie najdziwniejszym przedmiotem kolekcji i najpopularniejszym wśród Brytyjczyków. To wykonany z drewna wielki, grający automat. Przedstawia leżącego na plecach Europejczyka, w mundurze nieokreślonej formacji, którego tratuje wielki, niemal naturalnej wielkości tygrys. Urządzenie ma około 170 cm długości i 70 cm wysokości.
Zwierzę ukazane jest w chwili, gdy zabiera się do przegryzienia mężczyźnie gardła, a ofiara (o ile przekręci się korbę) unosi w przerażeniu rękę, tak, że dłonią zasłania i odsłania usta. Ruch korby nie tylko uruchamia ramię, lecz także mechanizmy znajdujących się w brzuchu tygrysa instrumentów. Żołnierz wydaje jęki, a tygrys groźne pomruki. Poruszane korbą miechy wyrzucają bowiem powietrze przez rurkę w gardle mężczyzny (i to ona jest odpowiedzialna za odgłosy przerażonego żołnierza), druga rurka znajduje się w głowie tygrysa i wydaje dźwięki imitujące chrząkanie zwierzęcia. Za klapą znajdującą się na boku tygrysa ukryta jest natomiast klawiatura z kości słoniowej, która jest częścią piszczałkowych organów, umieszczonych w brzuchu.
Tygrys został wykonany w południowych Indiach dla cesarza Tipu, władcy Majsuru, powstał najprawdopodobniej w latach 1782-1799. Był symbolem cesarza i jego mocy. Rzeźby przedstawiające drapieżnika dekorowały złoty tron władcy, broń jego żołnierzy, a tygrysie głowy i pręgi były motywem dekoracyjnym wykorzystywanym w ornamentach i ozdobach. Cesarz, a wcześniej jego ojciec, bronili swego królestwa przed wojskami brytyjskimi podczas kilku wojen. Poniósł klęskę podczas czwartej wojny majsurskiej w 1799 roku, gdy Brytyjczycy zaatakowali stolicę Tipu – Seringapatam. Władca poległ, a najeźdźcy splądrowali jego pałace i miasto.
Na zamówienie cesarza Tipu powstał nie tylko tygrys-automat, lecz także wiele innych karykatur ośmieszających Europejczyków. Wśród nich były również malowidła wykonywane na ścianach pałaców i fasadach domów, przedstawiające torturowanych i poniżanych Brytyjczyków. Wykonywali je często Francuzi, którzy prowadzili z Brytyjczykami wojnę o wpływy w koloniach. Mechanizmy we wnętrzu tygrysa Tipu to również dzieło francuskich rzemieślników i konstruktorów.
***
Adiutant brytyjskiego generalnego gubernatora Indii tak opisał odkrycie tygrysa w letnim pałacu cesarza:
„W pokoju przeznaczonym na instrumenty muzyczne znaleziono przedmiot, który zasługuje na szczególną uwagę, jako kolejny dowód głębokiej nienawiści i skrajnego wstrętu cesarza Tipu do Anglików. (…) przedstawia tygrysa królewskiego, który pożera leżącego na ziemi Europejczyka. W ciele Tygrysa znajdują się miechy imitujące organy. Dźwięki wydawane przez nie mają przypominać krzyki osoby w niebezpieczeństwie zmieszane z rykiem tygrysa. Mechanizm jest tak wymyślony, że kiedy grają organy, ręka Europejczyka jest często podnoszona, aby wyrazić jego bezradność i opłakany stan. (…) ten pomnik arogancji i barbarzyńskiego okrucieństwa cesarza Tipu zasługuje na miejsce w Tower of London”.
Tygrys przewieziony do Londynu szybko stał się popularnym eksponatem, a korba powodująca dźwięki zawodzenia i chrząkania najwyraźniej mogła być swobodnie obracana przez publiczność. Udostępniono go publiczności w 1808 roku, a już w 1843 doniesiono, że: „Organy… bardzo się psują i nie do końca spełniają oczekiwania gości”. W końcu korba zniknęła, ku uldze studentów korzystających z czytelni w East India House, siedzibie Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, w której wystawiano wówczas automat.
Grające mechanizmy tygrysa były nadmiernie eksploatowane przez widzów w XIX wieku, a w związku z tym wymieniane i konserwowane (link do filmu pokazującego konserwację obiektu). Obecnie mogą już nie wybrzmiewać zgodnie z pierwotnym pomysłem (link do filmu poświęconego rekonstrukcji dźwięku tygrysa). Jak działa tygrys, można zobaczyć już jedynie na filmach, eksponatu nie można bowiem dotykać; wystawiany jest w szklanej gablocie w galerii: Cesarskie dwory południowych Indii w Victoria and Albert Museum w Londynie.
Gdy tygrysa sułtana wysłano do Londynu, stał się tam elementem kolonialnej propagandy – symbolem okrucieństwa indyjskich tyranów wobec Europejczyków, chociaż obecnie reprezentuje raczej indyjski opór wobec brytyjskiego imperializmu. Ciekawe, czy dla postkolonialnego dyskursu ma znaczenie to, że w dzisiejszych czasach Tipu to nazwa dziecięcej walizeczki na kółkach, na której dzieci mogą siadać i jeździć.
Może zainteresuje Cię...
Wszelkie teksty przedstawione na stronie grazynabastek.pl są objęte prawem autorskim. Kopiowanie, przetwarzanie, rozpowszechnianie tych materiałów w całości lub w części bez zgody Autorki jest zabronione.
Projekty logotypów: Darek Bylinka – Ubawialnia
Wykonanie strony: Sztuka do kawy
Zdjęcie w nagłówku strony: © Matthew Hollinshead